Vai Trò Của Kênh Vĩnh Tế Trong Phát Triển Kinh Tế Nông Nghiệp

Tóm tắt

Nghiên cứu này tập trung phân tích sâu rộng vai trò thiết yếu của kênh Vĩnh Tế trong sự phát triển kinh tế nông nghiệp ở vùng Tứ giác Long Xuyên và Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL). Được xây dựng từ năm 1819 đến 1824, dưới sự chỉ đạo của danh thần Thoại Ngọc Hầu, kênh Vĩnh Tế không chỉ là một công trình thủy lợi vĩ đại mà còn là một dự án mang tầm chiến lược, có ảnh hưởng sâu sắc đến kinh tế, xã hội và môi trường của khu vực. Nghiên cứu làm rõ cách kênh Vĩnh Tế hoạt động như một hệ thống thủy lợi toàn diện, cung cấp nguồn nước tưới dồi dào, cải tạo đất phèn chua, và kiến tạo nên vùng sản xuất lúa gạo trọng điểm của quốc gia. Bên cạnh đó, kênh còn đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát lũ lụt, phát triển giao thông thủy, và thúc đẩy hoạt động thương mại, góp phần vào sự thịnh vượng chung của khu vực. Đến nay, sau hơn 200 năm tồn tại và phát triển, kênh Vĩnh Tế vẫn tiếp tục khẳng định vai trò không thể thiếu của mình, đóng góp vào sự phát triển kinh tế và xã hội bền vững của vùng ĐBSCL, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu và nhu cầu phát triển nông nghiệp hiện đại. Nghiên cứu này nhấn mạnh giá trị lịch sử, kinh tế và văn hóa của kênh Vĩnh Tế, đồng thời đề xuất các định hướng bảo tồn và phát triển bền vững công trình thủy lợi đặc biệt này trong tương lai.

Nội dung chính

1. Giới thiệu

Kênh Vĩnh Tế, một công trình thủy lợi đồ sộ và mang tính biểu tượng của vùng Đồng bằng sông Cửu Long, đã trải qua hơn hai thế kỷ hình thành và phát triển. Được khởi công xây dựng vào năm 1819 và hoàn thành năm 1824, dưới sự chỉ huy tài tình của danh thần Thoại Ngọc Hầu, kênh Vĩnh Tế không chỉ đơn thuần là một công trình thủy lợi mà còn là một minh chứng cho tầm nhìn chiến lược và sức mạnh đoàn kết của dân tộc Việt Nam trong việc chinh phục thiên nhiên, kiến tạo cuộc sống. Với chiều dài ấn tượng 91km, chiều rộng 30m và độ sâu 2,55m, kênh Vĩnh Tế được công nhận là kênh đào thủ công khu vực biên giới dài nhất Việt Nam, một kỷ lục xứng đáng với quy mô và tầm vóc của công trình.

Nghiên cứu này tập trung phân tích một cách chi tiết và toàn diện vai trò quan trọng của kênh Vĩnh Tế trong việc thúc đẩy phát triển kinh tế nông nghiệp, đặc biệt là ở vùng Tứ giác Long Xuyên nói riêng và khu vực Đồng bằng sông Cửu Long nói chung. Từ việc cung cấp nguồn nước tưới thiết yếu, cải tạo đất phèn cằn cỗi, đến việc hình thành vùng sản xuất nông nghiệp trọng điểm, và tạo dựng nên mạng lưới giao thông thủy huyết mạch phục vụ cho hoạt động vận chuyển nông sản, kênh Vĩnh Tế đã và đang đóng góp to lớn vào sự phát triển kinh tế – xã hội của vùng đất này. Bài viết này sẽ đi sâu vào từng khía cạnh vai trò của kênh Vĩnh Tế, làm nổi bật những giá trị lịch sử, kinh tế, văn hóa và định hướng phát triển bền vững của công trình trong tương lai. Có thể bạn quan tâm đến các điều kiện để phát triển du lịch.

2. Vai trò cung cấp nước ngọt và hệ thống thủy lợi

Kênh Vĩnh Tế đóng vai trò như một “kênh mẹ”, là trung tâm của một hệ thống thủy lợi hoàn chỉnh, có tầm quan trọng chiến lược đối với vùng Tứ giác Long Xuyên. Từ nền tảng kênh Vĩnh Tế, một mạng lưới kênh rạch chằng chịt đã được phát triển, tạo thành hệ thống thủy lợi dày đặc, len lỏi khắp vùng. Đặc biệt, vào năm 1988, sự kết hợp giữa kênh Vĩnh Tế với các kênh T4, T5, T6 và nhiều kênh khác đã tạo nên một mạng lưới thủy lợi liên hoàn, đưa nguồn nước ngọt quý giá từ sông Hậu vào sâu bên trong vùng Tứ giác Long Xuyên. Hệ thống này không chỉ cung cấp nước tưới cho sản xuất nông nghiệp mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc tháo chua, rửa phèn, cải tạo đất, biến vùng đất hoang hóa, nhiễm phèn nặng thành vùng sản xuất lúa gạo trù phú, đóng góp vào an ninh lương thực quốc gia. Vai trò của ngành nông nghiệp trong nền kinh tế quốc dân là rất quan trọng.

Hiện nay, kênh Vĩnh Tế vẫn tiếp tục khẳng định vai trò then chốt trong việc cung cấp nước tưới cho nông nghiệp. Ước tính, kênh cung cấp nước tưới cho khoảng 144.000ha trên tổng số gần 400.000ha đất nông nghiệp của vùng Tứ giác Long Xuyên . Con số này cho thấy tầm quan trọng sống còn của kênh trong việc đảm bảo nguồn nước cho sản xuất nông nghiệp, đặc biệt là trong mùa khô, khi nguồn nước tự nhiên trở nên khan hiếm. Hệ thống kênh Vĩnh Tế đã tạo điều kiện thuận lợi cho người dân vùng Tứ giác Long Xuyên có thể canh tác từ 1 đến 3 vụ lúa mỗi năm, từ đó nâng cao năng suất và sản lượng nông nghiệp một cách đáng kể .

3. Cải thiện chất lượng nước và đất canh tác

Bên cạnh vai trò cung cấp nước tưới, kênh Vĩnh Tế còn đóng góp quan trọng vào việc cải thiện chất lượng nước và đất canh tác trong vùng. Kênh có chức năng rửa phèn, dẫn phù sa, làm tăng độ phì nhiêu cho đất, cải thiện điều kiện canh tác, giúp cây lúa sinh trưởng và phát triển tốt, mang lại năng suất cao . Đây được xem là một trong những vai trò quan trọng hàng đầu của kênh Vĩnh Tế trong việc phát triển nông nghiệp bền vững ở vùng Tứ giác Long Xuyên. Có thể bạn quan tâm đến khái niệm về phát triển.

Ông Lê Thanh Long, một nông dân tiêu biểu, đạt danh hiệu Nông dân Việt Nam xuất sắc 2024, tại ấp Tân Hòa, xã Tân Lợi, thị xã Tịnh Biên, tỉnh An Giang, với 600 công ruộng, đã chia sẻ: “Vùng đất này trước đây là một vùng đất hoang hóa, phèn nặng không trồng cấy gì được. Đến khi dự án nghiên cứu hệ thống nông nghiệp Đồng Tháp Mười do Thủ tướng Võ Văn Kiệt khởi xướng được triển khai, chỉ trong vòng 3 năm (từ năm 1997-1999), 3 tuyến kênh T4, T5, T6 đã hoàn thành, nối liền từ kênh Vĩnh Tế băng qua vùng Tứ giác Long Xuyên, xuyên qua 2 tỉnh là An Giang và Kiên Giang đổ thẳng ra biển Tây. Từ đó, diện tích đất của tôi như được thay máu.”

4. Vai trò trong phát triển vùng sản xuất nông nghiệp trọng điểm

4.1. Chuyển đổi vùng đất hoang hóa thành vựa lúa

Một trong những đóng góp vĩ đại nhất của kênh Vĩnh Tế là góp phần chuyển đổi vùng đất Tứ giác Long Xuyên từ một vùng đất hoang hóa, nhiễm phèn nặng, gần như bỏ hoang, trở thành một vùng đất trù phú, một vựa lúa trọng điểm của ĐBSCL và cả nước . Nhờ có hệ thống thủy lợi được xây dựng và phát triển từ kênh Vĩnh Tế, vùng Tứ giác Long Xuyên đã vươn lên trở thành vựa lúa quan trọng, với diện tích gieo trồng lúa đạt từ 350.000 đến 400.000ha, tổng sản lượng lúa hàng năm đạt khoảng 5 đến 6 triệu tấn, chiếm khoảng 25% tổng sản lượng lúa của toàn vùng ĐBSCL .

Con kênh Vĩnh Tế không chỉ dẫn nước từ sông Châu Đốc, chạy dọc miền biên viễn Tây Nam, mà còn thông qua hệ thống kênh đào chằng chịt, giúp tống phèn ra biển, đồng thời cung cấp nước ngọt và phù sa màu mỡ cho ruộng đồng . Điều này đã tạo ra điều kiện vô cùng thuận lợi cho sản xuất nông nghiệp, đặc biệt là cây lúa, vốn là cây trồng chủ lực của vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Chúng ta có thể xem xét về khái niệm cơ cấu cây trồng.

4.2. Nâng cao năng suất và chuyển đổi cơ cấu mùa vụ

Kênh Vĩnh Tế, cùng với hệ thống thủy lợi được phát triển từ đó, đã đóng góp tích cực vào việc nâng cao năng suất và chuyển đổi cơ cấu mùa vụ trong sản xuất nông nghiệp ở vùng Tứ giác Long Xuyên. Nhờ có hệ thống kênh này, người dân đã chuyển đổi từ canh tác 1 vụ lúa bấp bênh sang canh tác 2-3 vụ lúa/năm, từ đó tăng đáng kể sản lượng nông nghiệp và thu nhập .

Năng suất lúa ở khu vực ven kênh Vĩnh Tế đã tăng lên một cách ấn tượng, nhiều hộ nông dân đã đạt được năng suất gần 10 tấn/ha . Điều này minh chứng cho tác động tích cực và mạnh mẽ của hệ thống thủy lợi từ kênh Vĩnh Tế đối với sản xuất nông nghiệp trong khu vực. Sự chuyển đổi cơ cấu mùa vụ và tăng năng suất lúa đã góp phần quan trọng vào việc nâng cao thu nhập, cải thiện đời sống và làm giàu cho người dân vùng Tứ giác Long Xuyên.

5. Vai trò kiểm soát lũ và điều tiết nước

5.1. Kiểm soát lũ cho vùng Tứ giác Long Xuyên

Ngoài vai trò cung cấp nước tưới, kênh Vĩnh Tế còn đảm nhận nhiệm vụ quan trọng trong việc kiểm soát lũ cho toàn vùng Tứ giác Long Xuyên . Kênh đóng vai trò như một tuyến thoát lũ quan trọng, giúp dẫn lũ ra biển Tây, giảm thiểu đáng kể tác động tiêu cực của lũ lụt đối với sản xuất nông nghiệp và đời sống của người dân trong vùng .

Với chiều dài 87 km, vị trí địa lý đặc biệt nằm ở khu vực biên giới Tây Nam, kênh Vĩnh Tế bắt đầu từ sông Châu Đốc (một nhánh của sông Hậu) nối với sông Giang Thành, và cuối cùng đổ ra biển Tây tại thành phố Hà Tiên, tỉnh Kiên Giang . Cấu trúc này giúp kênh hoạt động như một “đường ống” thoát lũ tự nhiên, góp phần điều tiết lượng nước trong mùa lũ, bảo vệ các vùng sản xuất nông nghiệp và khu dân cư khỏi ngập lụt.

5.2. Điều tiết nước trong mùa khô

Không chỉ có vai trò thoát lũ trong mùa mưa, kênh Vĩnh Tế còn đóng vai trò quan trọng trong việc dẫn nước từ sông Hậu phục vụ sản xuất nông nghiệp cho vùng Tứ giác Long Xuyên vào mùa khô . Điều này giúp đảm bảo nguồn nước ổn định cho sản xuất nông nghiệp quanh năm, góp phần thúc đẩy mạnh mẽ quá trình chuyển đổi từ canh tác 1 vụ sang 2-3 vụ lúa/năm, nâng cao hiệu quả sử dụng đất và tăng thu nhập cho nông dân.

Để duy trì khả năng thoát lũ và cung cấp nước của kênh Vĩnh Tế, công trình này thường xuyên được nạo vét định kỳ. Lần nạo vét gần đây nhất vào năm 2020, với kinh phí đầu tư lên đến 230 tỷ đồng, kênh đã được nạo vét sâu 3,5 m, rộng 35 m, nhằm phục vụ tốt hơn cho sản xuất nông nghiệp, thoát lũ và lưu thông hàng hóa . Điều này cho thấy sự quan tâm và đầu tư của Nhà nước vào việc duy trì và phát huy vai trò của kênh Vĩnh Tế đối với sự phát triển kinh tế nông nghiệp vùng Tứ giác Long Xuyên.

6. Vai trò giao thông thủy và thúc đẩy thương mại

6.1. Phát triển giao thông thủy

Kênh Vĩnh Tế không chỉ có vai trò quan trọng trong việc cung cấp nước tưới và kiểm soát lũ, mà còn đóng góp đáng kể vào việc phát triển giao thông thủy ở vùng Tứ giác Long Xuyên. Ngày nay, bên cạnh vai trò tưới tiêu và cung cấp nước cho sản xuất nông nghiệp, kênh Vĩnh Tế còn là một tuyến giao thông thủy quan trọng trong khu vực cấu trúc hệ thống giao thông vận tải đô thị.

Kênh Vĩnh Tế kết nối các tỉnh An Giang và Kiên Giang, tạo điều kiện thuận lợi cho việc vận chuyển hàng hóa, đặc biệt là nông sản và vật tư nông nghiệp. Việc phát triển giao thông thủy này giúp giảm chi phí vận chuyển, tăng hiệu quả kinh tế trong sản xuất nông nghiệp, đồng thời thúc đẩy giao thương và phát triển kinh tế – xã hội của khu vực.

6.2. Thúc đẩy thương mại và lưu thông hàng hóa

Kênh Vĩnh Tế đã góp phần quan trọng vào việc thúc đẩy thương mại và lưu thông hàng hóa trong vùng Tứ giác Long Xuyên. Kênh đã hình thành một tuyến đường thủy thông suốt đến Hà Tiên, giúp “hai đàng nông thương đều lợi”, đúng như lời vua Gia Long đã dự liệu khi quyết định xây dựng kênh .

Kênh Vĩnh Tế đã tạo điều kiện thuận lợi cho giao lưu kinh tế, góp phần đưa Châu Đốc từ một cứ điểm quân sự trở thành một khu kinh tế đầu mối, kết nối với thành phố Hà Tiên (tỉnh Kiên Giang) và các vùng kinh tế khác trong khu vực . Điều này cho thấy vai trò quan trọng của kênh Vĩnh Tế trong việc phát triển thương mại, mở rộng giao thương và kết nối các vùng kinh tế trong khu vực.

7. Vai trò lịch sử và phát triển bền vững

7.1. Giá trị lịch sử và văn hóa

Kênh Vĩnh Tế không chỉ có giá trị to lớn về mặt kinh tế mà còn mang trong mình giá trị văn hóa lịch sử sâu sắc. Đây là biểu tượng của sự đoàn kết, tinh thần vượt khó và nỗ lực phi thường của cả cộng đồng, là minh chứng sống động cho ý chí kiên cường, bền bỉ của dân tộc Việt Nam . Công trình vĩ đại này đã ghi dấu ấn sự hy sinh, lao động miệt mài của hàng vạn người dân trong điều kiện tự nhiên vô cùng khắc nghiệt.

Kênh Vĩnh Tế còn trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều câu chuyện dân gian, truyền thuyết và phong tục văn hóa độc đáo của người dân vùng Tây Nam Bộ . Điều này góp phần làm phong phú thêm đời sống văn hóa tinh thần, tạo nên bản sắc khái niệm văn hóa đặc trưng của vùng đất này.

7.2. Định hướng phát triển bền vững

Sau hơn 200 năm tồn tại và phát triển, kênh Vĩnh Tế vẫn tiếp tục phát huy vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế nông nghiệp vùng Tứ giác Long Xuyên. Tháng 11/2024, tỉnh An Giang đã long trọng tổ chức lễ kỷ niệm 200 năm hoàn thành kênh Vĩnh Tế (1824-2024) và đón nhận bằng xác lập kỷ lục Việt Nam “Kênh đào thủ công khu vực biên giới dài nhất Việt Nam” .

Để phát huy hơn nữa vai trò của kênh Vĩnh Tế trong phát triển kinh tế nông nghiệp, cần có những kế hoạch bảo tồn và phát triển bền vững cho công trình đặc biệt này. Việc duy trì và nâng cấp hệ thống thủy lợi từ kênh Vĩnh Tế, kết hợp với việc ứng dụng khoa học công nghệ tiên tiến vào sản xuất nông nghiệp, sẽ giúp tăng cường hiệu quả sử dụng nguồn nước và đất đai, nâng cao năng suất và chất lượng nông sản, đồng thời bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu. Cần có những nghiên cứu sâu rộng hơn về tác động của biến đổi khí hậu đối với kênh và khu vực, từ đó đề xuất các giải pháp thích ứng phù hợp. Bên cạnh đó, cần chú trọng đến việc phát triển du lịch sinh thái và du lịch văn hóa gắn liền với kênh Vĩnh Tế, khai thác tiềm năng du lịch để góp phần phát triển kinh tế địa phương và nâng cao nhận thức về giá trị của công trình. Cần xem xét các nguyên tắc phát triển sản phẩm du lịch.

8. Kết luận

Kênh Vĩnh Tế đã và đang đóng vai trò không thể thiếu trong sự phát triển kinh tế nông nghiệp vùng Tứ giác Long Xuyên nói riêng và Đồng bằng sông Cửu Long nói chung. Sau hơn 200 năm tồn tại và phát triển, kênh vẫn tiếp tục khẳng định những vai trò quan trọng trong việc cung cấp nước tưới, cải tạo đất, kiểm soát lũ, phát triển giao thông thủy và thúc đẩy thương mại.

Kênh Vĩnh Tế đã góp phần chuyển đổi vùng đất Tứ giác Long Xuyên từ một vùng hoang hóa, nhiễm phèn nặng trở thành vựa lúa trọng điểm của cả nước, với diện tích gieo trồng lúa từ 350.000 đến 400.000ha và sản lượng đạt khoảng 5-6 triệu tấn/năm. Kênh cũng giúp nâng cao năng suất và chuyển đổi cơ cấu mùa vụ, từ canh tác 1 vụ sang 2-3 vụ lúa/năm, góp phần nâng cao thu nhập và cải thiện đời sống của người dân trong vùng.

Bên cạnh đó, kênh Vĩnh Tế còn đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát lũ, điều tiết nước, phát triển giao thông thủy và thúc đẩy thương mại trong khu vực. Đây không chỉ là một công trình thủy lợi vĩ đại mà còn là một di sản lịch sử, văn hóa vô giá của vùng Tây Nam Bộ, minh chứng cho tầm nhìn chiến lược và sự sáng tạo của cha ông ta trong công cuộc chinh phục thiên nhiên và phát triển đất nước. Trong bối cảnh mới, việc bảo tồn, phát huy giá trị và phát triển bền vững kênh Vĩnh Tế là trách nhiệm của các thế hệ hôm nay và mai sau, để công trình này tiếp tục đóng góp vào sự thịnh vượng và phát triển bền vững của vùng Đồng bằng sông Cửu Long và đất nước Việt Nam. Xem xét khai niệm về phát triển du lịch bền vững.

Tài liệu tham khảo

1. https://danviet.vn/kenh-dao-nhan-tao-doc-bien-gioi-dai-nhat-viet-nam-noi-an-giang-voi-kien-giang-da-hon-200-tuoi-2025012117363398.htm
2. https://baocamau.vn/200-nam-mam-xanh-ben-dong-vinh-te-a35845.html
3. https://nvsk.vnanet.vn/200-nam-hoan-thanh-kenh-vinh-te-gia-tri-lich-su-va-tam-nhin-tuong-lai-1156192.vna
4. https://dulichnuisam.vn/kenh-vinh-te-gia-tri-lich-su-va-tam-nhin-tuong-lai/
5. https://kgtv.vn/tin-tuc-va-su-kien/230-ty-dong-nao-vet-kenh-vinh-te/
6. https://baoangiang.com.vn/kenh-vinh-te-cong-trinh-chien-luoc-mien-bien-vien-a409431.html